De titel boven het opinie-artikel van GZ-psychologe Anne Buunk betreft een vraag (Waarom grijpt men zo snel naar het ‘draag dan ook geen kort rokje’-excuus?), maar in het artikel zelf wordt die vraag niet gesteld of beantwoord. Het is daarmee gewoon een statement; zij vindt het niet kunnen. Dat kan en mag natuurlijk, maar heeft ze daarin helemaal gelijk?
Door: Peter van Lenth
Buunk haalt de theorie van sociaal psycholoog prof. Melvin Lerner erbij: The Belief in a Just World Theory. Terecht gebruikt zij een meer heldere Nederlandstalige samenvatting ervan: ‘het vertrouwen dat de wereld geordend, voorspelbaar en rechtvaardig is’. En verder: ‘Het helpt ons te denken dat wat wij doen geen onvoorspelbare gevolgen heeft. Het geeft ons de illusie van controle …’. Lerner’s theorie, uit de jaren 70 en 80, had mijn speciale aandacht toen ik (sociale) psychologie studeerde. Ook was Lerner destijds mijn begeleider. Voor even waande ik me toen dè expert in Nederland aangaande zijn theorie.
De BJW-theorie bood mooie verklaringen voor hoe mensen reageren op vermeend onrecht. Experimenten waren zeer goed te doen door kleine, maar slim gekozen variaties aan te brengen in voorgespiegelde verhalen met daders en slachtoffers en dan te kijken in welke mate mensen de verantwoordelijkheid neerlegden bij dader en/of slachtoffer. Denk aan een verhaal over een aanranding in een park overdag versus een aanranding na middernacht. Later kwamen andere, deels concurrerende, modellen bij mij in het vizier; modellen die sommige reacties nog beter konden voorspellen.
Anne Buunk doet het voorkomen alsof alle mensen (behalve zijzelf dan) het het slachtoffer aanrekenen een aanranding zelf te hebben uitgelokt als ze een kort rokje droeg. Toegegeven, dit is kort door de bocht van me, maar nergens stelt ze expliciet dat er ook mensen zijn die zo’n oordeel ook dan evengoed niet of nauwelijks hebben. Vandaar dat ik deze korte bocht toch maar maak, ook omwille van het volgende. Het punt is namelijk dat het bij Lerner altijd om een neiging gaat die sommigen sterk en anderen amper hebben. En, ook belangrijk, het algemene mensbeeld dat iemand heeft, bepaalt volledig de reactie.
Van proefpersonen brachten we ook in kaart kenmerken zoals godsgeloof, geslacht, leeftijd en politieke voorkeur. Zo konden we mooie uitspraken doen over groepsdenken inzake slachtoffers en daders. Bijv. hoe sterk linkse mensen daarover anders denken dan rechtse mensen. Ook verschillen religieuze mensen zeer sterk in hun reactie van niet-religieuzen. Religieuze mensen hebben het al snel over God’s wil en dat beïnvloedt het oordeel, logisch, heftig. Maar Lerner stelt duidelijk dat eigenlijk helemaal niemand ontkomt aan een of andere vorm van geloof in de goeddeels rechtvaardige wereld, zelfs hijzelf niet, zelfs ik niet, zelfs Anne Buunk niet. We verschillen slechts in het soort van verdediging dat we gebruiken om dat geloof in stand te houden.
Anne Buunk besluit om vanuit haar soort verdediging ons te vertellen dat ‘de eerder beschreven reacties … dan wel psychologisch te verklaren zijn; het maakt ze niet toelaatbaar’. En daarmee bedoelt ze dat de excuses ‘dat je dan maar geen kort rokje had moeten dragen’ of (populairder voorbeeld) ‘je als jonge vrouw ook niet ’s nachts helemaal alleen in het park moet gaan lopen’ ontoelaatbaar zijn. En ik ben het met haar oneens.
Het is zeer de vraag of alle mensen die deze excuses aanvoeren irrationeel alleen maar hun eigen geloof in een goeddeels rechtvaardige wereld overeind proberen te houden. Er zit wel degelijk ook een zekere wereldwijsheid en rationaliteit achter. Zo is het statistisch vrij gemakkelijk aan te tonen dat er inderdaad minder aanrandingen in de nacht in een park zullen plaatsvinden als vrouwen massaal die plek op dat tijdstip mijden. We hebben het dan dus over het zoveel mogelijk voorkomen van slachtofferschap door met zekere dingen rekening te houden. Ik heb dochters en – ondanks dat, of misschien wel juist omdat, ik alles van Lerner van voor tot achter had gelezen – zij kregen van mij wel degelijk te horen dat het niet wijs is om in het donker helemaal alleen in het park te gaan wandelen. Het neemt trouwens niet weg dat ik een aanrander er evengoed om zal veroordelen. Zowel de dader veroordelen als het slachtoffer een uitbrander geven kan prima naast elkaar bestaan, althans in mijn eigen versie van de verdediging van dit geloof.
Goed oplettende psychologen moeten het de afgelopen decennia hebben zien gebeuren: Onder invloed van Lerner’s theorie – welke doorwerkte in menig artikel over bijv. aanranding – kregen steeds meer ouders het idee dat het ongepast is om je dochter te ‘gebieden’ ’s nacht het park te mijden. Je kunt je afvragen of zo’n ‘vooruitgang’ in ons denken over de mens daarmee niet wat is doorgeslagen. Ikzelf denk van wel. Mijn advies aan alle meiden is daarom: Je moet de kat niet aan het spek binden. Of simpeler: Ga toch maar liever niet middenin de nacht in je eentje door dat park lopen. Het voorbeeld van een kort rokje vind ik trouwens wat anders. In de Nederlandse, westerse cultuur moet dat gewoon kunnen. Als Anne Buunk het slechts over dat excuus had, kan ik haar dan wel weer volgen.
——————–
Hier kan je reageren op onze artikelen en een inhoudelijke bijdrage leveren. Lees ook even onze huisregels.
Om te reageren dien je eerst aan te melden.
Reageer je voor de eerste keer? Registreer je dan hier.
2 reacties
Neen. Auteur schrijft geen onzin maarhet barst wel van de algemeenheden waarvan er 13 in een dozijn gaan. Algemeenheden waarmee psychologie boeken vol staan en waarmee vele psychologen de kost verdienen. Het zij ze gegund.
Sorry, maar ik zie geen ‘algemeenheden’ in mijn artikel, en zeker niet ‘waarvan er 13 in een dozijn gaan’. Misschien bedoel je ‘open deuren’ en ‘vrijplaatsen’? Maar dan heb je echt niet goed nagedacht over wat je las. Misschien is het een gemis dat het plaatje niet doorlinkt naar het artikel waarop ik reageer. Op mijn eigen website is die hyperlink er wel: https://ajakuka.nl/pvanlenth/2023/03/15/over-het-excuus-had-ze-maar-niet-zon-kort-rokje-moeten-aantrekken/
Ikzelf ben juist erg kritisch op psychotherapeuten die, in lijn met wat Anne Buunk stelt, de verantwoordelijkheid voor bijv. een aanranding volkomen bij de dader leggen en het slachtoffer onderdompelen in hun slachtofferschap. En verder vind ik dat ouders wel degelijk hun kinderen moeten vertellen welke situaties ze echt moeten proberen te vermijden.
Leg me anders maar eens uit wat aan deze ‘boodschap’ open deur of vrijplaats zou zijn, gezien het tijdsgewricht waarin we zijn aangeland.